ΑΓΑΘΟΚΛΗΣ ΑΖΕΛΗΣ

Γιώργος Κόκκινος, Γαβρίλης Λαμπάτος, Αφροδίτη Αθανασοπούλου: Η ματαιωμένη ουτοπία. Γιάννης Γαβριηλίδης, Νίκος Καραγιάννης και άλλοι σύντροφοι. Εκδ. Ταξιδευτής, Αθήνα 2008.

Όποιος ελέγχει το παρελθόν ελέγχει και το μέλλον.

‘Οποιος ελέγχει το παρόν ελέγχει και το παρελθόν

Τζωρτζ Όργουελ, 1984

Από τη μεταπολίτευση και εξής άρχισε μια εκδοτική δραστηριότητα που με το πέρασμα του χρόνου πύκνωνε όλο και περισσότερο και αφορούσε στη δημοσιοποίηση κειμένων που σχετίζονταν με τους κοινωνικοπολιτικούς αγώνες της  ελληνικής Αριστεράς γενικότερα και το ρόλο της στη δραματική δεκαετία του 1940. Πρωταγωνιστές του κινήματος αλλά και απλοί αγωνιστές θέλησαν να δώσουν τη δική τους εκδοχή για τα μεγάλα γεγονότα και συνάμα να δικαιολογήσουν το δικό τους πέρασμα από τη σκηνή των μεγάλων γεγονότων, με έναν υπαρξιακό απολογισμό μέσα από το πρίσμα της χρονικής απόστασης από τα πράγματα.

Με το πέρασμα του χρόνου οι εν λόγω εκδοτικές προσπάθειες πλαισιώθηκαν από την επιμέλεια έγκυρων ιστορικών, ακαδημαϊκών και μη, ενώ το εγχείρημα συμπληρώνεται με την έκδοση έργων θανόντων από επιστήμονες. Στην τελευταία κατηγορία ανήκει το βιβλίο που εξετάζουμε στην παρούσα βιβλιοπαρουσίαση. Πρόκειται για ένα βιβλίο με εξαιρετική επιστημονική επιμέλεια, το οποίο συνοδεύεται από εκτενή εισαγωγή, στην οποία τίθενται όλα τα θεωρητικά προβλήματα που σχετίζονται με την έκδοση βιβλίων αυτού του είδους. Η επιμέλεια οφείλεται στους Γιώργο Κόκκινο,  αναπληρωτή καθηγητή του Πανεπιστημίου του Αιγαίου, ο οποίος έχει προσφέρει πολύ σημαντικά έργα θεωρητικά και μεθοδολογίας της ιστορίας στο ελληνικό κοινό, Γαβρίλη Λαμπάτο (μάστερ ιστορίας), ο οποίος έχει πλούσια εκδοτική δραστηριότητα αναφορικά με το αριστερό κίνημα στην Ελλάδα, και την Αφροδίτη Αθανασοπούλου, διδάκτορα Φιλολογίας.

Ο τίτλος του βιβλίου είναι ενδεικτικός του περιεχομένου. Η ουτοπία είναι το κοινωνικοπολιτικό όραμα των αγωνιστών της ελληνικής Αριστεράς κατά την κρίσιμη δεκαετία του 1940, η οποία για πολλούς άρχισε να διαψεύδεται μετά το πέρας του εμφυλίου πολέμου και στη συνέχεια να ματαιώνεται. Ακριβώς τα ίχνη αυτής της διαδικασίας μέσα από τα κείμενα και την πορεία του Γιάννη Γαβριηλίδη παρακολουθούν οι επιμελητές του κειμένου, οι οποίοι αναλαμβάνουν την έκδοση έργων του πολιτικού πρόσφυγα στη Ρουμανία μετά τον εμφύλιο. Ο Γιάννης Γαβριηλίδης ήταν γόνος προσφύγων ποντιακής καταγωγής που εγκαταστάθηκαν μετά τον ξεριζωμό του 1924 στην επαρχία του νομού Καβάλας. Γεννήθηκε στην Αργυρούπολη της Τραπεζούντας το 1914 και πέθανε στην Αθήνα το 2006. Εργάστηκε ως δάσκαλος και απολύθηκε από την υπηρεσία το 1947 για τα αριστερά πολιτικά του φρονήματα. Από τα χρόνια της Κατοχής υπήρξε ενεργό μέλος του ΚΚΕ, ενώ πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση, στρατολογημένος στο ΕΑΜ και υπηρέτησε στον ΔΣΕ κατά τον Εμφύλιο πόλεμο. Μετά την ήττα έζησε σχεδόν 40 χρόνια ως πολιτικός πρόσφυγας στη Ρουμανία, από όπου επαναπατρίστηκε το 1987. Στη Ρουμανία σπούδασε στο πανεπιστήμιο του Κλουζ και εργάστηκε ως φιλόλογος με ειδίκευση στη ρωσική γλώσσα και λογοτεχνία στη ρουμανική Μέση Εκπαίδευση, ενώ παράλληλα δεν εγκατέλειψε το έργο της ελληνομάθειας των προσφύγων Ελλήνων μαθητών και φοιτητών. Άφησε σημαντικό ανέκδοτο αρχείο με μαρτυρίες για τον Εμφύλιο και την πολιτική προσφυγιά και πλούσια εργογραφία για τη γλώσσα και την ελληνική λογοτεχνία.

Όπως ρητά αναφέρουν στη διεξοδική εισαγωγή τους οι επιμελητές του βιβλίου, η οποία αποτελεί πολύ σημαντικό μέρος του, ενδιαφέρονται να αναδείξουν τις τύχες των διπλά ηττημένων της πολιτικής προσφυγιάς, εκείνων δηλαδή που δίπλα στην ήττα στον εμφύλιο πόλεμο βίωσαν μια δεύτερη ήττα σε κομματικό-ιδεολογικό επίπεδο, υφιστάμενοι απομόνωση και διώξεις από το ίδιο το κόμμα τους, το ΚΚΕ, το οποίο τους θεώρησε εχθρούς του και προσπάθησε να τους εξοντώσει ηθικά και φυσικά. Επίσης ενδιαφέρονται να αναδείξουν τη «σταλινική διαπαιδαγώγηση της κοινωνίας» κατά το χρονικό διάστημα 1948-1953/56. Τους απασχολούν ακόμη οι διαστάσεις που πήρε η επώδυνη συνειδητοποίηση της ευθυγράμμισης ή της απόλυτης εξάρτησης του ΚΚΕ από την σταλινική εξουσία, γεγονός στο οποίο συνέβαλε ο υποχρεωτικός εκπατρισμός της ηγεσίας του ΚΚΕ, καθώς και μεγάλου αριθμού μελών του, το χαμηλό επίπεδο της παιδείας, της γενικότερης συγκρότησης και πολιτικής αντίληψης της ηγεσίας και των στελεχών του ΚΚΕ, όπως επίσης και η αυστηρή της ορθοδοξία και η άνευ όρων πίστη στο σταλινισμό. Ακόμη οι εσωτερικές συγκρούσεις στο κόμμα, η φιλαυτία, ο καιροσκοπισμός και η ιδεολογική τύφλωση των ηγετικών κλιμακίων και της κομματικής γραφειοκρατίας. Η έκπτωση της πολιτικής ηθικής, οι μηχανισμοί κομματικής επιτήρησης, η συνέχιση του καθεστώτος στρατιωτικοποίησης  στις τάξεις των πολιτικών προσφύγων (1950-1952), η τρομοκρατία, η καταπάτηση των ατομικών ελευθεριών, οι διακρίσεις υπέρ των ηγετικών στελεχών, οι κυρώσεις, οι διαγραφές, οι πολιτικές δίκες, οι διωγμοί, οι εκκαθαρίσεις, οι αποκλεισμοί, η απομάκρυνση ή περιθωριοποίηση ιστορικών στελεχών, η βία, οι ταπεινώσεις, η λογοκρισία και η αυτολογοκρισία, τα ηθικά διλήμματα, ο ευτελισμός της ανθρώπινης προσωπικότητας και αξιοπρέπειας, η διάσταση μεταξύ οραμάτων και πραγματικότητας, η κατάρρευση του συστήματος αξιών. Γενικά τους ενδιαφέρει η απώλεια νοήματος και η διάψευση του αγώνα, των ιδανικών, των προσδοκιών και των θυσιών, η κρίση της πολιτικής νομιμοφροσύνης, η μετάπτωση της πολιτικής ουτοπίας σε «δυστοπία».

Πιο ειδικά οι επιμελητές του βιβλίου ενδιαφέρονται για τις διαδρομές του βίου και τις περιπλανήσεις της σκέψης των διπλά ηττημένων, τη στέρηση της ελληνικής ιθαγένειας και την εναγώνια αναζήτηση του επαναπατρισμού, το αξιολογικό τους σύστημα, την ιδεολογική τους τοποθέτηση, τις πολιτικές τους επιλογές, τη συγκρότηση και τις λειτουργίες του λόγου τους, την αγωνιστικότητα και τη δράση τους, τις ρωγμές που εμφανίστηκαν στην πολιτική τους κουλτούρα, την εγκαρτέρησή τους, την παρέκκλιση, την αποξένωση, την πολιτική απομόνωση και την αποστασιοποίησή τους, τον υποβιβασμό τους σε πολίτες β΄ κατηγορίας, την πολυδιάστατη αντίστασή τους στους μηχανισμούς και τους καταναγκασμούς, σε πραγματικό ή συμβολικό επίπεδο, το ηθικό σθένος και τις σωματικές αντοχές τους στις χαλκευμένες κατηγορίες, στις φυλακίσεις και τους εκτοπισμούς, τον ίδιο τον ψυχιατρικό εγκλεισμό ως τιμωρητική πρακτική σε βάρος τους. Γενικά ενδιαφέρονται για την ανάδειξη των θυμάτων της Ιστορίας τόσο σε υποκείμενα της Ιστορίας όσο και σε προνομιακά αντικείμενα, ταυτόχρονα, της ιστορικής έρευνας.

Τα παραπάνω θα ήταν ανέφικτα χωρίς την αναφορά στην ιστορία των κομματικών μηχανισμών και της εσωτερικής διαπάλης, χωρίς  την εξέταση των όρων, των επιπέδων, των διεργασιών, των οργανωτών και των νομέων της πολιτικο-ιδεολογικής κυριαρχίας.

Όπως προαναφέρθηκε, οι παραπάνω στόχοι διερευνώνται μέσα από το πολυποίκιλο έργο του Γιάννη Γαβριηλίδη. Στον τελευταίο ανατέθηκε το 1955, όσο ακόμη απολάμβανε την εμπιστοσύνη του κόμματος, η ευθύνη για τη συγκέντρωση, τη γλωσσική και την κριτική επεξεργασία συνοπτικών βιογραφικών σημειωμάτων όλων κατά το δυνατόν των «λαϊκών αγωνιστών που έπεσαν για τη λευτεριά και την ανεξαρτησία της πατρίδας μας», ώστε να καταστεί δυνατή η «αρτιότερη», δηλαδή πληρέστερη σε στοιχεία επανέκδοση του βιβλίου Ήρωες και Μάρτυρες, το οποίο, λειτουργώντας ως κομματικό μαρτυρολόγιο, εκδόθηκε για πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 1954. Η επανέκδοση αυτή τελικά ματαιώθηκε, όμως η ενασχόληση του Γαβριηλίδη με την προετοιμασία της ήταν καθοριστική για τον ίδιο, γιατί του έδωσε το έναυσμα για τη συλλογή και επεξεργασία τεκμηρίων της κομματικής ιστορίας, αλλά και μαρτυριών που συμπλήρωναν, διεύρυναν ή και ανέτρεπαν ενδεχομένως την επίσημη κομματική εκδοχή. Ο ίδιος ο Γαβριηλίδης ήδη από το τέλος του Εμφυλίου πολέμου έθεσε σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα συλλογής μαρτυριών αριστερών αγωνιστών, με στόχο τη συγκρότηση ενός προοδευτικά διευρυνόμενου αρχείου που θα προσέδιδε στην αντιθετική ανάγνωση της κομματικής ιστορίας αφηγηματική αληθοφάνεια και τεκμηριωτική εγκυρότητα. Στις μαρτυρίες θα κυριαρχούσε η αναφορική τεκμηριωτική λειτουργία των πληροφοριών και όχι η μυθοπλαστική τής συγγραφικής αναπαράστασης, πιστοποιώντας την αυτό-υπονόμευση του αγώνα από την κομματική ηγεσία, αλλά και γενικότερα την αυτό-αναίρεση του ίδιου του κομμουνισμού ως κυρίαρχου χειραφετητικού πολιτικού μύθου του 20ού αιώνα. Με τη στρατηγική αυτή ο Γαβριηλίδης καθιστούσε τους «ανώνυμους» σιωπηλούς αγωνιστές που απωθούνταν στο περιθώριο των κομματικών διεργασιών στην υπερορία και υφίσταντο τις συνέπειες της ελευθερίας της σκέψης και του φρονήματός τους, συμπρωταγωνιστές και ομιλούντα υποκείμενα της Ιστορίας.

Το έργο του Γαβριηλίδη εμπλέκει στο πρόβλημα της ιστορικής ερμηνείας τόσο τη διανοητική ιστορία, την ιστορική σημασιολογία και την ιστορία των εννοιών όσο και την κοινωνική και πολιτική ιστορία, καταδεικνύοντας την ανάγκη πολλαπλών προσεγγίσεων για την ολιστική πρόσβαση στο ιστορικό παρελθόν.

Ο Γαβριηλίδης είναι συλλέκτης διάσπαρτων μαρτυριών και τεκμηρίων, ψηφίδων βίου και ενδεικτικών στιγμιοτύπων, των οποίων ο ίδιος αξιολογεί την ιστορική σημασία σε πείσμα του πολιτικο-ιδεολογικού του περίγυρου και των εντεταλμένων μηχανισμών του ΚΚΕ που επιλέγουν την αποσιώπηση ή την επιλεκτική μνήμη. Συλλέγει θραύσματα προσωπικών διαδρομών, τα οποία συμπυκνώνουν συλλογικά πεπρωμένα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για σπαράγματα βίων αγωνιστών, για ακανόνιστες ψηφίδες του πολύχρωμου ψηφιδωτού μιας αντι-ιστορίας που συντίθεται αφενός μεν από τα αυτοβιογραφικά κείμενα του ίδιου του Γαβριηλίδη, αφετέρου δε από τη συρραφή πληροφοριών και μαρτυριών για αγωνιστές που αισθάνθηκαν την ανάγκη να διαφοροποιηθούν από την κομματική γραμμή και έπεσαν κατά καιρούς σε δυσμένεια.

Συνοψίζοντας, πρόκειται για ένα σημαντικό βιβλίο, τόσο για τα θεωρητικά προβλήματα που τίθενται στον πρόλογό του, όσο και για τα κείμενα του Γαβριηλίδη που ακολουθούν. Καλύπτει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία και θα φανεί χρήσιμο σε όλους όσοι ενδιαφέρονται για το αριστερό κίνημα, για την ιστορία των ιδεών, ή για τη γενική ιστορία της κατοχικής και μετακατοχικής περιόδου.

Αγαθοκλής Αζέλης [Σεπτέμβριος 2008]