 |
ΑΓΑΘΟΚΛΗΣ ΑΖΕΛΗΣ: Πηνελοπίζειν. Ένας ιστότοπος για φίλους και εκλεκτικώς συγγενείς...
Κυριακή 28 Μαΐου 2023
Στέργιος Πουρνάρας, Όταν η προσωπική ιστορία μεταπλάθεται σε λογοτεχνία
https://aetos-grevena.blogspot.com/2023/01/2022_8.html
Κυριακή 8 Ιανουαρίου 2023
Ο Στέργιος Πουρνάρας, γράφει για το βιβλίο: Στις μυλόπετρες του χρόνου, ΑΓΑΘΟΚΛΗΣ ΑΖΕΛΗΣ, εκδ. ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, Οκτώβριος 2022
Όταν η προσωπική ιστορία μεταπλάθεται σε λογοτεχνία
Ο Αγαθοκλής Αζέλης, συνάδελφος, φίλος και συγχωριανός, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Βιέννης, έμμισθος ερευνητής της Ακαδημίας Επιστημών της Αυστρίας, λέκτορας στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, καθηγητής στο αγγλόφωνο «Vienna International School» , εργάζεται από το 1997 στη Μέση Εκπαίδευση στην Ελλάδα. Κατά τα έτη 1999 - 2003 οργάνωσε τα Γενικά Αρχεία του Κράτους του νομού Τρικάλων, ενώ παράλληλα συνέγραψε εξωσχολικά εκπαιδευτικά βοηθήματα, δημοσίευσε μελέτες σε ελληνικές και αυστριακές επιστημονικές επετηρίδες και συλλογικά έργα και βραβεύτηκε από το αυστριακό κράτος για τη μετάφραση γερμανόφωνης λογοτεχνίας στα ελληνικά. Συνεργάστηκε με λογοτεχνικά περιοδικά και εξέδωσε τρεις ποιητικές συλλογές, με τίτλο Νύχτες στο θρυμματισμένο ενυδρείο, (Μεταίχμιο, 2008), Εωθινές Επιγνώσεις, (Πλανόδιον, 2011) και Σκιές Ασωμάτων, (Λογείον, 2016).
Οι μυλόπετρες του χρόνου, είναι το πρώτο του πεζογράφημα ή πεζοτράγουδο με έντονο το αυτοβιογραφικό και ψυχογραφικό στοιχείο ενός παιδιού στην αρχή, εφήβου και ενήλικα στη συνέχεια, που έζησε έντονα τις μνήμες και τη σκληρή μοίρα της οικογένειάς του και την αναγκαστική μετάβαση από το ορεινό χωριό στην πρωτεύουσα, τις δυσκολίες της προσαρμογής, ένα φαινόμενο καθολικό που το βίωσαν πολλά παιδιά της μεταπολεμικής περιόδου. Τα τριάντα δύο μικρά αλλά πολύ περιεκτικά αφηγήματα τα διατρέχει μία ενότητα και συνοχή και εκτυλίσσονται με άξονα τον χρόνο από τις αρχές του 20ου μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, με πρωταγωνιστές οικεία και αγαπημένα πρόσωπα τριών γενιών , όπως διαφαίνεται και από το μότο από το μυθιστόρημα ΙΔ του Γιώργου Σεφέρη που προτάσσει: «χαράζοντας τη μοίρα μας με χρώματα και χειρονομίες ανθρώπων που αγαπήσαμε», αλλά και από τον πολύ επιτυχημένο τίτλο. Ο τόπος μοιράζεται στο αγαπημένο του χωριό, τη Μηλιά, στο οποίο γεννήθηκε το 1963 και έζησε τα πρώτα έξι του χρόνια και στην Αθήνα που φοίτησε στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή.
Στα πρώτα δεκαέξι διηγήματα ζωντανεύουν οι μνήμες των αγαπημένων του προσώπων από προφορικές μαρτυρίες της γιαγιάς της Λένως και των γονιών του Μίσιου (Μιχάλη) και Βάγγιως. Ο πόλεμος, η πείνα, ο φόβος, ο θάνατος και ο αγώνας για επιβίωση είναι τα κύρια θέματα που με μεγάλη τέχνη, αλλά και με πολύ εκφραστικό και πλούσιο λόγο πραγματεύεται ο συγγραφέας χρησιμοποιώντας πολύ εύστοχα και ορισμένες φράσεις της βλάχικης γλώσσας. Έτσι το πρώτο κιόλας διήγημα ξεκινάει με τη φράση: «Αλιγκάτς, γίνου μπαρμπάστιλι ντι λα πόλιμου» που σημαίνει: «Τρέξτε, έρχονται οι άντρες απ’ τον πόλεμο» το 1922, τον μικρασιατικό στον οποίο είχε πάρει μέρος και ο προπάππος του ο Κόλας. Αυτό το όνομα ήταν συνδεδεμένο με τον θάνατο, καθώς, όπως πληροφορούμαστε στη συνέχεια, ο πρώτος Κόλας που δεν φοβήθηκε τον Κεμάλ, λόγω του παράτολμου χαρακτήρα του έπεσε από χέρι ληστών προσπαθώντας να σώσει τρεις νέους του χωριού που οι ληστές απήγαγαν για λύτρα. Ο δεύτερος Κόλας, που η γιαγιά Λένω τον αποκαλούσε χίλιου νι, δηλαδή γιε μου, γλεντζές και κουβαρντάς, έγινε αυτόχειρας για τα μάτια της Όλγας και ο τελευταίος Κόλας, ο αδελφός που δε γνώρισε, πέθανε βρέφος «κιρί φτσιόρλου, έσβησε το παιδί». Μεγάλη πρωταγωνίστρια η γιαγιά Λένω η οποία μετά τη δολοφονία του Κόλα, του αρραβωνιαστικού της , θα παντρευτεί τον αδελφό του τον Ντάσιο (Τριαντάφυλλο), μισθωτό βοσκό που κι αυτός θα χαθεί στα αλβανικά σύνορα για ασήμαντες διαφορές χορτονομής. Μεγάλωσε τα παιδιά της, γαλούχησε τα εγγόνια της και αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στη πρωτεύουσα χωρίς να γνωρίζει την επίσημη γλώσσα. Ο πατέρας του ο Μίσιος, αψίκορος αλλά έντιμος αγωνιστής που μικρός στο χωριό του έφτιαξε ανθεκτικά τσαρούχια από τον δερμάτινο φάκελο ενός νεκρού Γερμανού, που περιέθαλψε με κίνδυνο της ζωής του έναν τραυματισμένο αγωνιστή στο Εμφύλιο, που χτύπησε με τη κοπανίτσα έναν εφοριακό ο οποίος ήθελε να την αρπάξει ως φόρο, που ξεγέλασε, επί δικτατορίας, την εφορευτική επιτροπή του χωριού του η οποία ήθελε να ελέγξει την ψήφο της αγράμματης μάνας του και που, πάλι με κίνδυνο της ζωή του, περιέθαλψε έναν τραυματία φοιτητή στα επεισόδια του Πολυτεχνείου. Δεν μπόρεσε όμως κι αυτός να ξεφύγει τη μοίρα των αρσενικών της οικογένειας: άφησε την τελευταία του πνοή σε τροχαίο στην μεταδιδακτορική Αθήνα. Η Βάγγιω, η μητέρα του, από μικρή στη βιοπάλη, εργάστηκε σκληρά κι αυτή για να συμβάλει στο οικογενειακό εισόδημα και να μεγαλώσει με αξιοπρέπεια τα τρία της παιδιά. Έζησε μέχρι τα βαθιά γεράματα και αντιμετώπισε με στωικότητα τη μοίρα της.
Αν λοιπόν στα πρώτα διηγήματα παρακολουθούμε τη ζωή στο ορεινό χωριό, προπολεμικά και μεταπολεμικά, στα επόμενα ο συγγραφέας ως αυτόπτης μάρτυρας καταγράφει τα δικά του βιώματα από την αναγκαστική μετανάστευση στην πρωτεύουσα. Ο μικρός Αγαθοδαίμων, ωραίο εύρημα για τον ατίθασο χαρακτήρα του, - πήρε αυτό το παράξενο όνομα με αεροβάφτισμα για να ξεφύγει από τη μοίρα των αρσενικών και να αφηγηθεί την ιστορία της οικογένειας - θα βρεθεί σε ένα άξενο περιβάλλον, χωρίς να γνωρίζει την επίσημη γλώσσα και σιγά σιγά με τη βοήθεια ενός δασκάλου που τον ευγνωμονεί θα αναλάβει και θα μεταμορφωθεί και θα σημειώσει πολύ μεγάλη πρόοδο με αποτέλεσμα την εισαγωγή του στη Φιλοσοφική Σχολή. Οι δυσκολίες προσαρμογής όλων των μελών της οικογένειας, οι σκληρές συνθήκες εργασίας, το αφιλόξενο περιβάλλον της μεγαλούπολης αλλά και οι προσωπικές φιλίες που ύστερα από πολλά χρόνια αναθερμάνθηκαν είναι τα θέματα που κυριαρχούν σε αυτή την ενότητα. Ο επίλογος της ιστορίας όμως γράφεται στο ορεινό χωριό με τις ανακομιδές των λειψάνων και την τελευταία βόλτα της Βάγγιως στα βαθιά της γεράματα.
Ο Αγαθοκλής Αζέλης, όπως και άλλοι μεγάλοι λογοτέχνες με πρώτο και καλύτερο τον Γεώργιο Βιζυηνό, απέδειξε πως η προσωπική ιστορία και τα προσωπικά βιώματα μπορούν να γίνουν λογοτεχνία, διήγημα ή μυθιστόρημα, αν η γραφίδα του λογοτέχνη με την κατάλληλη δομή και διάρθρωση και τον ζωντανό λόγο, κατορθώσει να μεταπλάσει τα αγαπημένα του πρόσωπα σε αφηγηματικούς ήρωες δίνοντάς τους καθολικότητα και διαχρονικότητα και εντάσσοντάς τους στο ευρύτερο κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο που διαμορφώνει τη μοίρα τους.
Αυτό το βιβλίο αξίζει να διαβαστεί και εύχομαι να είναι καλοτάξιδο…
Στέργιος Πουρνάρας, φιλόλογος – μουσικός
Πρόεδρος Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών Π.Ε. Γρεβενών
Αναδημοσίευση από το Περιοδικό ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ τεύχος 211 - 212, χειμώνας ’22 - ‘23
Νίκος Σαλτερής, "Μόνο από μυλόπετρες δεν με πέρασαν για να με αλέσουν"
https://www.literature.gr/stis-mylopetres-toy-chronoy-agathoklis-azelis-ekdoseis-metaichmio/
Στις μυλόπετρες του χρόνου, Αγαθοκλής Αζέλης, Εκδόσεις Μεταίχμιο
Ο Δρ Αγαθοκλής Αζέλης είναι λυκειάρχης στα Τρίκαλα. Γεννήθηκε στη βλαχόφωνη Μηλιά Μετσόβου, ένα από τα πιο ορεινά χωριά της Ηπείρου στις πλαγιές της βόρειας Πίνδου και μεγάλωσε σε διάφορες γειτονιές της Αθήνας (Θησείο, Καλλιθέα, Άνω Ιλίσια) ως παιδί εσωτερικών μεταναστών. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ και εν συνεχεία πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στη Βιέννη, όπου εργάστηκε ως έμμισθος ερευνητής της Ακαδημίας Επιστημών της Αυστρίας, καθηγητής στο Vienna International School, και Λέκτορας του Πανεπιστημίου της Βιέννης (ελληνική γλώσσα, λογοτεχνία και ιστορία των ιδεών).
Έχει δημοσιεύσει πολλά εκπαιδευτικά βιβλία (Ιστορίας, Γλώσσας και Λογοτεχνίας), βραβεύτηκε από το αυστριακό κράτος για τη μετάφραση γερμανόφωνης λογοτεχνίας στα Ελληνικά, ενώ ποιήματά του δημοσιεύθηκαν σε διάφορα περιοδικά (“Η Λέξη”, “Η Παρέμβαση”, επετηρίδα “ΤΡΙΚΑΛΙΝΑ”). Έχει εκδόσει τρεις ποιητικές συλλογές( “Νύχτες στο θρυμματισμένο ενυδρείο”, Μεταίχμιο 2008, “Εωθινές επιγνώσεις”, Πλανόδιον 2011 και «Σκιές Ασωμάτων», Λογείον 2016), ενώ πρόσφατα (2021) μετέφρασε στα Ελληνικά για τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, το έργο του Gunnar Hering, Ο αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία και ο φιλελληνισμός.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Με δυο λόγια, πρόκειται για μια πολυσχιδή προσωπικότητα, έναν ακούραστο εργάτη του λόγου. Η διαδρομή του από τη βλαχόφωνη κοινότητα γέννησής του μέχρι σήμερα ταυτίζεται με ανάλογες πολλών παιδιών της γενιάς του ή και προηγουμένων γενεών, που ενώ γεννήθηκαν σε κλειστές απομονωμένες κοινότητες, σήμερα όχι μόνο συμμετέχουν ισότιμα στη μετα-μοντέρνα, ανοιχτή κοινωνία, αλλά και αποτελούν διακριτά μέλη της. Ο Αζέλης είναι ένας από τους τελευταίους «εκπροσώπους» αυτής της «μετάβασης» με ό,τι αυτό συνεπάγεται σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.
Οι προηγούμενες αναφορές δεν θα είχαν ιδιαίτερη αξία, αν δεν σχετίζονταν άμεσα με τη συλλογή διηγημάτων του, Στις μυλόπετρες του χρόνου, που εκδόθηκε πρόσφατα από το Μεταίχμιο. Ορθότερα, πρόκειται για ένα σπονδυλωτό αφήγημα που δομείται σε επιμέρους σύντομα κείμενα, ένα είδος αυτόνομων, ιδιαίτερα καλοδουλεμένων γλωσσικά και αισθητικά άρτιων μπονζάι διηγημάτων, που παρακολουθούν τις «βιογραφίες» μελών της οικογένειάς του σε βάθος τριών γενεών. Με άλλα λόγια, όσο είναι και ο χρονικός ορίζοντας βιωμάτων που είτε ζήσαμε οι ίδιοι πρωτογενώς είτε «κατασκευάστηκαν» εκ των υστέρων -μέσα από διηγήσεις προσώπων του περιβάλλοντός μας και προσδιορίζουν σε σημαντικό, βαθμό ως ένα ενιαίο σύνολο, την ταυτότητά μας.
Σ΄ αυτόν τον χρονικό ορίζοντα σχεδόν ενός αιώνα εκτείνονται οι ιστορίες που μας διηγείται ο Αζέλης. Είναι λοιπόν ο ίδιος ο Χρόνος που από τη μια επιβάλλει την αλλαγή του ρυθμού της διήγησης ανά διήγημα -και ανάλογα με το περιεχόμενό του- κι από την άλλη αποτυπώνει με ενάργεια αυτό που θα αποκαλούσαμε «αντικειμενικές αλλαγές του περιβάλλοντος» εντός του οποίου έζησαν, έδρασαν και βίωσαν αδιανόητες αλλαγές στις συνθήκες ζωής τους τα οικεία πρόσωπα/ήρωες του συγγραφέα.
Στα διηγήματα του βιβλίου συναιρείται αδιάλυτα και με τέχνη το προσωπικό με το υπερατομικό και τις κοινωνικές δυνάμεις που επιβάλλουν αναπόδραστες και βαθιές αλλαγές κατά τη διάρκεια ενός βίου που κύριο χαρακτηριστικό του αποτελεί η μετάβαση ίδιων προσώπων από την αρχαϊκή στη σύγχρονη κοινωνία. Πρόκειται για αλλαγές που τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, λαμβανομένης υπόψη και της ιδιαίτερης ιστορίας της χώρας μας (διαρκείς πόλεμοι, εμφύλιος, μετανάστευση), εξέλαβαν εξαιρετικά βίαιο χαρακτήρα. Οπότε και βιώνονται πρωτίστως και εντονότατα συναισθηματικά από τα κοινωνικά υποκείμενα. Μόνο εκ των υστέρων είναι δυνατό να κατανοηθούν σ’ όλη τους την έκταση, την ένταση και τη σημασία. Πολλές φορές μάλιστα, όχι από τα ίδια τα άτομα που τα βίωσαν, αλλά από την επομένη γενιά. Όταν αυτή αποκτά τα αναγκαία διανοητικά εφόδια, μετά από επιτυχημένες εκπαιδευτικά διαδρομές, και είναι σε θέση να κατανοήσει το σύνολο των όρων που σχετίζονται με ό,τι προσδιορίζει η κοινωνική ψυχολογία ως υπέρβαση ενός κοινωνικού gap (κενού), σαν κι αυτό που χωρίζει τους δύο τόσο διαφορετικούς κόσμους (αρχαϊκή/μοντέρνα κοινωνία).
Ο Αζέλης όμως δεν πέφτει στην παγίδα του «κοινωνιολογείν δια της λογοτεχνίας». Αντιθέτως, μας παραδίδει τριάντα τρεις ιστορίες, αφηγούμενος πραγματικά γεγονότα της ζωής προσώπων της οικογένειάς του, προφανώς και του ίδιου, και αφήνοντας την κοινωνιολογία για τους άλλους. Γεγονότα, που ανάγονται λόγω της συγγραφικής μαεστρίας του αλλά και της τιμιότητας του βλέμματός του σ’ ένα είδος αρχέτυπων της εν λόγω μετάβασης.
Κι αυτό είναι ίσως το κύριο χαρακτηριστικό της δουλειάς του. Ότι μέσα από τη διήγηση οικείων για εκείνον καταστάσεων, μας παραδίδει ένα βιβλίο που επιτρέπει στους αναγνώστες μεγαλύτερης ηλικίας και ιδιαίτερα σ’ όσους είναι παιδιά της εσωτερικής μετανάστευσης (όπως κι εγώ) να ανακαλέσουν στη μνήμη καταστάσεις που τους καθόρισαν. Παράλληλα όμως παρέχει στους νεότερους τη δυνατότητα να γνωρίσουν συνθήκες ζωής και συναισθήματα σημαντικά για τη διαμόρφωση (πνευματική και συναισθηματική) των γονιών και παππούδων τους και εμμέσως των ίδιων. Αν αποδεχτούμε, βέβαια, ότι κάθε «τραύμα» που δημιουργείται ως αποτέλεσμα ψυχικής ταλαιπωρίας των προγόνων μεταβιβάζεται στους απογόνους με κάποιον τρόπο, όπως διδάσκει η ψυχολογία.
Ο λόγος του Αζέλη είναι πυκνός και κοφτός. Ενδεικτικά, είναι χαρακτηριστικό πώς στο διήγημα «Λένω» συμπυκνώνει τη ζωή της ομώνυμης ηρωίδας από τη γέννησή της μέχρι και το θάνατό της σε δυο σελίδες. «Η μικρότερη από εννιά αδελφές η Λένω της Αργύρως. Ο πατέρας της τσέλιγκας μετρημένος…είδε στα είκοσι δύο της να φεύγει η τουρκική φρουρά από το ορεινό βλαχοχώρι… στα τριάντα δύο της… στα τριάντα τέσσερα… Στα ογδόντα έξι της αυτά τα κορεσμένα γαλανά μάτια έκλεισαν οριστικά στο υπόγειο διαμέρισμα και το σκευρωμένο της κορμί κατά παραγγελία επέστρεψε στη γη των προγόνων». Μια ζωή σκιτσάρεται με ελάχιστες γραμμές και «το ίχνος της ως ανορθόγραφη επιγραφή στα ελληνικά [μένει] πίσω από την οικογενειακή φωτογραφία: ‘’Σήμερα 16 Νοεμβρίου 1976 απεβίοσε η μητέρα μου. Ε.Α.’’, κι ας μην έμαθε ποτέ η ίδια την επίσημη γλώσσα.».
Πόσες μνήμες δεν μας ξυπνούν αυτές οι ελάχιστες και κομψά τοποθετημένες προτάσεις σε μας τους παλαιότερους; Λέξεις καρφωμένες με το σφυρί, όπως έλεγαν και οι παλιοί μάστορες του λόγου. Και πόσες εικόνες δεν μεταβιβάζουν στα νέα παιδιά! Αυτά που πλέον τείνουν να πιστέψουν ότι η φωτογραφία, δεν είναι παρά ένα ψηφιακό αποτύπωμα οποιασδήποτε ασήμαντης στιγμής κι όχι ένα «έντυπο», που η συνήθεια άλλων εποχών ήθελε να σημειώνονται στη ράχη του τα σημαντικότερα γεγονότων της ζωής ενός ανθρώπου; Πάντα ανορθόγραφα και με τα διστακτικά γράμματα γραφικού χαρακτήρα ανθρώπων μιας εποχής, που η φοίτηση στο σχολείο αποτελούσε πολυτέλεια, όπως μας περιγράφει στα «Μισά γράμματα».
Είναι ενδιαφέρον ότι ο Αζέλης, ακόμα κι όταν μας διηγείται πρωτογενή βιώματά του, επιλέγει την τριτοπρόσωπη αφήγηση. Είναι ο τρόπος του και μ’ αυτόν πετυχαίνει από τη μια να προσδώσει συγκεκριμένη ατμόσφαιρα στο κείμενά του (κάποιος είναι κάπου κρυμμένος, παρατηρεί με κομμένη ανάσα γεγονότα και συναισθήματα και μας τα μεταφέρει) και από την άλλη λαμβάνει την απαραίτητη «συγγραφική απόσταση» από συνταρακτικά για τον ίδιο γεγονότα, καθιστώντας τα έτσι «κοινά» βιώματα μιας ολόκληρης γενιάς, κάτι που θα ήταν αδύνατο με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Αν η συγκεκριμένη επιλογή υπήρξε συνειδητή ή όχι, δεν το γνωρίζουμε, αλλά σε κάθε περίπτωση προσφέρει μια αξέχαστη αναγνωστική εμπειρία.
Το κλίμα που δημιουργείται στα κείμενά του, ως αποτέλεσμα των προηγουμένων, ενισχύεται από ένα ακόμα στοιχείο της γραφής του: τον χαμηλόφωνο χαρακτήρα της. Έτσι, ακόμα και σε διηγήματα που συμβαίνουν τραγικά γεγονότα (π.χ. απώλεια βρέφους, θάνατος του πατέρα μετά από δυστύχημα κλπ.), η κραυγή που προκαλεί ο βαθύς πόνος, πνίγεται στο στήθος των ηρώων του. Κι έτσι, η αξιοπρέπεια με την οποία συνήθως οι φτωχοί, βασανισμένοι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τα τραγικά συμβάντα της ζωής τους, βρίσκει την καλύτερη δυνατή αποτύπωσή της στη γραφή, ενώ την ίδια στιγμή το περιγραφόμενο γεγονός αυτό καθαυτό αποκτά τις πραγματικά σπαρακτικές διαστάσεις του.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα τα διηγήματα «Ο τελευταίος Κόλας» και το «Τελευταίο βλέμμα». Στο πρώτο παρακολουθούμε ένα ζευγάρι οδοιπόρων με το άρρωστο βρέφος τους στην αγκαλιά. Τους περιμάζεψε κάποιο περαστικό φορτηγό στην ερημία της Κατάρας, μετά από ώρες πεζοπορίας μέσα από το δύσβατο, ορεινό μονοπάτι που οδηγεί από το χωριό του στη δημοσία, σε αναζήτηση γιατρού για να σώσει το παιδί τους. Η γυναίκα βρίσκεται στο κουβούκλιο και σφίγγει το φασκιωμένο βρέφος στην αγκαλιά κι ο άντρας στην καρότσα. Έχει αντιληφθεί από ώρα πως δεν αναπνέει πια, αλλά συνεχίζει να το κανακεύει σιωπηρά. Πότε και πώς θα το ανακοινώσει στον άντρα της; Πώς θα ξεστομίσει τη φρικτή φράση στα βλάχικα «κιρί φτσόρλου», που σημαίνει «έσβησε τ’ αγόρι»;
Στο δεύτερο διήγημα, ο φοιτητής γιος περιμένει «τον άτρωτο» βιοπαλαιστή πατέρα να γυρίσει από τη δουλειά. Τον είδε αξημέρωτα στη συνηθισμένη του στάση, να τρώει μια φέτα ψωμί και να πίνει «με θόρυβο γάλα από το μπρίκι». Ανησυχεί. Είναι τακτικός στα ωράριά του, αλλά σήμερα αργεί. «Να τος όμως, τον βλέπει να κατεβαίνει από το λεωφορείο, περνάει τη διάβαση πεζών, όπως πάντα, κι ύστερα δεν φαίνεται πουθενά». Ο θάνατος μας επισκέπτεται όποτε εκείνος αποφασίσει και μας αφήνει άφωνους με τη σκληρότητα και βιαιότητά του.
Οι ιστορίες που μας διηγείται ο Αγαθοκλής Αζέλης συμπυκνώνουν γεγονότα, συναισθήματα και σκέψεις χιλιάδων ανθρώπων που έζησαν πριν από μας κι οι ζωές τους δεν έχουν πια σχέση με τη δική μας και, πολύ περισσότερο, μ΄ αυτή των επόμενων γενεών. Το κορίτσι που στέλνεται στην Αθήνα, ως οικιακή βοηθός σε σπίτι συγγενών για να γλιτώσει από την πείνα, το αγόρι που πεζοπορεί χιλιόμετρα από το χωριό του για να ανταλλάξει σκαφίδια ζυμώματος στα Γιάννενα με αλάτι ή καλαμποκάλευρο, η απορία που προκαλεί η άγνοια του ραδιοφώνου σ΄ ένα νεοσύλλεκτο χωριατόπουλο, το αεροβάφτισμα, η αδελφή που προτιμούσε να μείνει για πάντα στην «αγγόνα» (παραγώνι) του πατρικού της παρά να νυμφευτεί μακριά απ’ αυτό, οι εκλογές σε κλίμα τρομοκρατίας, το παιδί που μένει πίσω στο χωριό με τη γιαγιά και συναντά τους γονείς του όταν επιστρέφουν για λίγες μέρες κατά τη διάρκεια των εορτών από την μεγάλη πόλη όπου εργάζονται, ο μικρός βλαχόφωνος που στέλνεται σε ολοήμερη «παιδική στέγη», πριν ακόμα πάει στην Α΄ Δημοτικού, όπου όλα του φαντάζουν ξένα και εχθρικά, η ζωή ενός μικρού εσωτερικού μετανάστη στις προσφυγικές αυλές, τα ημιυπόγεια και στενάχωρα διαμερίσματα της Αθήνας, η δυσκολία προσαρμογής του βλαχόφωνου μαθητή στο σχολείο, ο διακριτός δάσκαλος που δίνει ευκαιρίες ζωής και θα λάβει το αντίδωρό του, με την επιλογή του μαθητή να γίνει κι αυτός εκπαιδευτικός και τόσες άλλες ιστορίες…
Ιστορίες «με χρώματα και χειρονομίες ανθρώπων που αγαπήσαμε», όπως μας λέει ο Σεφέρης κι ο συγγραφέας επιλέγει να παραθέσει ως προμετωπίδα του βιβλίου του. Αποσπάσματα «μοιρασμένης μνήμης» με την συνοδοιπόρο και σύζυγό του Ελένη, όπως και πάλι σημειώνει στην αφιέρωσή του σ΄ αυτήν και τις κόρες του, «για να γνωρίζουν οι τελευταίες ό,τι δεν γίνεται να θυμούνται».
Ο Αγαθοκλής Αζέλης έγραψε για μας ό,τι και εμείς θα θέλαμε να παραδώσουμε στα δικά μας παιδιά, τιμώντας το σκληρό βίο των δικών μας οικείων. Ανθρώπων που κατά τη διάρκεια της ζωής τους, όπως χαρακτηριστικά του έλεγε η μητέρα του και μας εξομολογήθηκε σε συνέντευξή του στο (Thebook.gr), «μόνο από μυλόπετρες δεν με πέρασαν για να με αλέσουν».
Πέμπτη 4 Μαΐου 2023
Προσωπικές ιστορίες (του Βαγγέλη Καραμανωλάκη)
Πώς μιλάς για το οικογενειακό παρελθόν; Πώς ξαναγυρίζεις πίσω σε όσα σε σημάδεψαν, ειδικά σε εκείνα που δεν έζησες; Εκείνα που ήλθαν από ένα μακρινό αλλά και τόσο κοντινό χρόνο, εκείνα που άκουσες από τις ψιθυριστές φωνές των δικών σου, τα πρωινά που ξύπναγες και στο διπλανό δωμάτιο συζητούσαν όσα δεν χρειάζονταν να ξέρεις; Πώς αναμετριέσαι με εκείνα που έρχονται ακόμη απρόσκλητα στον ύπνο σου, σκηνές από ένα παρελθόν που δεν έζησες, και γι’ αυτό τόσο αμετάκλητο και καθοριστικό; Πώς ανασυνθέτεις όλον αυτόν τον κόσμο των υλικών κληρονομιών που γέμισαν την παιδική ηλικία, έπιπλα, φωτογραφίες, μικροαντικείμενα μιας καθημερινότητας που ήταν μια φορά;
Το βιβλίο του Αγαθοκλή Αζέλη είναι ένας αποχαιρετισμός σε έναν κόσμο που πια δεν υπάρχει. Σε έναν κόσμο περίεργων ονομάτων και μια άγνωστης γλώσσας που χάθηκε μαζί με τις ορεσίβιες βλάχικες κοινότητες, σε έναν κόσμο που έγινε πια τουριστικό προϊόν, φολκλορικές ενδυμασίες και μαθήματα λαογραφικών συλλόγων. Έναν κόσμο που έσβησε μαζί με τους εκπροσώπους του, τους γονείς και τους παππούδες, κι όλους εκείνους τους συγγενείς που βρεθήκαν μαζί σε ξεχασμένες πια συνάξεις και τραπεζώματα. Βρέθηκαν για να χαθούν έπειτα για πάντα, όταν τα σκοινιά που τους έδεναν μαζί δεν άντεξαν πλέον, όταν ο φάρος της κοινής καταγωγής έσβησε, για να ταξιδέψουν στα σκοτάδια της δικής τους θάλασσας. Ο Αζέλης θέλησε τώρα να ανάψει ξανά αυτό το φως. Είχε την επιθυμία να φωτοδοτήσει αυτό τον φάρο φέρνοντας κοντά του πάλι ξεχασμένες λέξεις και στάσεις, να ξαναδώσει ζωή και χρώμα στα ναυάγια των μικρών πλοίων που κάποτε διέσχιζαν τη θάλασσα των παιδικών ονείρων του, να αναζητήσει τη ρίζα του. Και να μιλήσει για τα καλά αλλά και για τα άσχημα. Γιατί το βιβλίο αυτό, κατά τη δική μου ανάγνωση, μιλάει κυρίως για ένα τραύμα. Για ένα βαθύ διαγενεακό τραύμα, όπως το όρισε η βλαχοφωνία αλλά και η φτώχεια, οι κλειστοί ορίζοντες ενός κόσμου που έζησε και διατηρήθηκε για αιώνες χάρη στη σταθερότητα και την ακινησία του. Κι ο Αζέλης γράφει για όλα αυτά γιατί δεν έχουμε άλλον τρόπο να ξορκίζουμε ό,τι μας τρώει παρά τον λόγο, δεν έχουμε άλλο τρόπο να αντιμετωπίσουμε το τραύμα παρά μόνο μιλώντας το, δίνοντάς του νόημα και υπόσταση.
Σπονδή στη μακρά διάρκεια
Το βιβλίο του είναι μια σπονδή στη μακρά διάρκεια. Στη μακρά διάρκεια όπως την όρισαν το ορεινό τοπίο και η φύση και όπως η ίδια καθόρισε τους τρόπους επιβίωσης και παραγωγής σε ένα κόσμο όπου η φτώχεια ήταν καθεστώς, σε μια περίκλειστη κοινωνία με κανόνες και όρια, θεσμοθετημένες πρακτικές και στάσεις ζωής. Σε μια κοινωνία που ζούσε ακολουθώντας τους κανόνες που η φύση όριζε, συμφιλιωμένη με τη φθορά και τον θάνατο, όπως αποτυπωνόταν, λ.χ., στην παιδική θνησιμότητα ή στα θύματα των πολέμων. Κανόνες και όρια, πρακτικές και στάσεις που σκόρπισε μακριά σαν τραπουλόχαρτα η δημιουργία των εθνικών κρατών και κυρίως ο 20ός αιώνας και οι πολλαπλές διαδρομές του. Ο σταθερός κόσμος των προγόνων του συγγραφέα γκρεμίστηκε μέσα από τη δημιουργία εκείνων των δικτύων που βάθαιναν την ύπαρξη και συνοχή του εθνικού κράτους –εκπαίδευση, θρησκεία, στρατός– ενώ παράλληλα έθετε τους πολίτες του σε μια αέναη κίνηση, πρόσφυγες στην ίδια τους την πατρίδα, εσωτερικοί και εξωτερικοί μετανάστες στις μεγαλουπόλεις όλης της γης. Η πολεμική δεκαετία και η υποχρεωτική στρατολόγηση, η εγκατάσταση των μικρασιατών προσφύγων, η δικτατορία του Μεταξά και η απαγόρευση της βλαχοφωνίας, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και η Κατοχή, ο Εμφύλιος, η αστυφιλία και η εξωτερική μετανάστευση διέλυσαν σταδιακά αυτό τον κόσμο. Στη δεκαετία του 1960 το τέλος του σημαδεύτηκε από τη μετάβαση σε μια καινούργια περίοδο, την ίδια ώρα που μια νέα γενιά ερχόταν στο φως, μια γενιά μετέωρη ανάμεσα στο παλιό και σε εκείνο που ερχόταν. Γιατί ο Αζελής ανήκει σε μια γενιά που έζησε ίσως τις μεγαλύτερες πολιτισμικές και τεχνολογικές αλλαγές του 20ού αιώνα, που άλλαξε και αλλάζει δραματικά τη ζωή της σε σχέση με τις προηγούμενες. Μια γενιά που σε σχέση με όσες την ακολούθησαν έχει το προνόμιο, αλλά και το μειονέκτημα θα έλεγε κανείς, να θυμάται την προηγούμενη κατάσταση. Μια γενιά που φτάνοντας τώρα πια κοντά στα 60 κάνει τους δικούς της απολογισμούς, αναζητά να μιλήσει για εκείνα που την σημάδεψαν. Κι έτσι, μοιραία, δεν μπορεί παρά να επιστρέφει στα γονικά της. Γιατί όταν μιλάμε γι’ αυτά, μιλάμε στην πραγματικότητα για εμάς. Κι όταν προσπαθούμε να καταλάβουμε τα άγνωστα και τα ανείπωτά τους, και πάλι στα δικά μας αφανέρωτα επιστρέφουμε. Εμείς που πια είμαστε σε μια ηλικία που μπορούμε να γίνουμε πλάστες και γονείς των γονιών μας στις ιστορίες μας. Και που ξέρουμε πως έχουμε το θλιβερό προνόμιο να είμαστε οι τελευταίοι που μπορούμε να μεταφέρουμε ζωντανά την, έστω και μικρή, εμπειρία μας από έναν κόσμο που έσβησε στα παιδιά μας που ακολουθούν.
Πότε αλήθεια γνωρίζουμε καλύτερα εκείνους που μας έφεραν στον κόσμο; Σκέφτομαι συχνά –και το βιβλίο του Αζέλη μού το επιβεβαιώνει– όταν εκείνοι πεθάνουν, όταν η φυσική τους παρουσία στη ζωή μας παύει να υφίσταται. Και σκέφτομαι αυτό το παράδοξο όχι μόνο γιατί ο θάνατος των γονιών μας γεννά πάντα ένα ενδιαφέρον για τη ζωή τους, γι’ αυτά που δεν ξέρουμε ή δεν θέλησαν ποτέ να μας πουν, ούτε γιατί η απουσία τους μας επιτρέπει να μπορούμε να φανταζόμαστε χωρίς τον φόβο της δικής τους διάψευσης. Αλλά γιατί ο θάνατός τους συνιστά ένα φυσικό όριο, μια τομή που σου επιτρέπει να γυρίσεις πίσω και να αναστοχαστείς τη ζωή τους, μπορώντας πια μέσα από τη δική σου εμπειρία να την καταλάβεις καλύτερα, να συμφιλιωθείς με τα μυστικά και τα ψέματα, αλλά και να αποδεχτείς την ιδέα ότι ποτέ δεν θα τα μάθεις όλα.
Ο κόσμος των δικών μας είναι πάντα μια αφόρμηση αλλά και ένα όριο. Η αφόρμηση να προχωρήσεις μπροστά, να δικαιώσεις τις προσδοκίες τους, αλλά παράλληλα και ένα όριο, το πόσο πραγματικά μπορείς να τους υπερβείς, να γίνεις κάτι άλλο, κάτι διάφορο και εντέλει κάτι ξένο από εκείνους. Πόσο δύσκολο είναι να τους ξεπεράσεις; Σκέφτομαι έναν από τους πρωταγωνιστές του βιβλίου του Αζέλη, εκείνον τον νεαρό εγγονό που βρέθηκε με χίλιους κόπους υποψήφιος διδάκτορας στη Βιέννη, γυρνώντας καλοντυμένος και μιλώντας για ποίηση και ιστορία, την ίδια ώρα που μέσα του προσπαθούσε να τακτοποιήσει μια σειρά από αναμνήσεις από τα φτωχικά χρόνια στο χωριό του και έπειτα στην πόλη, σε μια ζωή προσδιορισμένη από την καταγωγή και την ταξική θέση των δικών του.
Λιτότητα και αξιοπρέπεια
Σήμερα, μέσα από το ανά χείρας βιβλίο, μιλάει για όλα αυτά μέσα από έναν άλλο τρόπο, εκείνο της τέχνης. Με μια συλλογή κειμένων που αποπνέουν δύο χαρακτηριστικά που με συγκινούν βαθύτατα: λιτότητα και αξιοπρέπεια. Στα κείμενά του δεν περισσεύει τίποτα, αρκεί να διώξεις ή να προσθέσεις μια λέξη για να γκρεμιστεί το οικοδόμημα. Το κείμενό του αποπνέει τη λιτότητα του τοπίου αλλά και της ζωής των ανθρώπων που τον ενέπνευσαν. Μια λιτότητα εκφραστικών τρόπων αλλά και συναισθημάτων. Η αφήγησή του περιγράφει τα όσα βίωσαν οι άνθρωποι χωρίς διόλου να θέλει να εκβιάσει το συναίσθημα, αντιθέτως, αντιμετωπίζοντάς το ως μια φυσική συνέχεια, ως τις κινήσεις εκείνες που υπαγόρευσε ο χρόνος και οι κοινωνικές συνθήκες. Μου αρέσει η φράση «ιστορίες μπονζάι», γιατί ακριβώς παραπέμπει στην υλικότητα της γραφής, στην τρυφερότητα, στο χάδι του συγγραφέα στους ήρωές τους. Στις μικρές ιστορίες του βιβλίου άνθρωποι υπακούουν στις δικές τους επιθυμίες, αλλά και όλα όσα ενστάλαξαν μέσα τους νοοτροπίες και αντιλήψεις εκατοντάδων χρόνων.
Όλα όσα περιγράφω παραπάνω συνδέονται με μια άλλη λέξη, την αξιοπρέπεια. Ο κόσμος που περιγράφει ο Αζέλης είναι ένας κόσμος της αντοχής. Ένας κόσμος που έμαθε να αντέχει μέσα από τη σιωπή, που είχε τη σοφία να προσαρμοστεί στις καταστάσεις που άλλαξαν χωρίς κραυγές, αλλά με τη στωικότητα που χαρακτηρίζει κάθε έμβιο ον που ξέρει πως για να επιβιώσει θα πρέπει να αποδεχτεί το πεπρωμένο του και να δράσει ανάλογα. Αυτοί οι άνθρωποι που περιγράφει πέρασαν μέσα από τις μυλόπετρες του χρόνου, της ιστορίας θα έλεγα, έζησαν διώξεις και αποκλεισμούς, έζησαν ξεριζωμούς και το σβήσιμο της ίδιας της ταυτότητάς τους, της γλώσσας τους. Και όμως άντεξαν, όπως τα δέντρα μέσα στη βροχή, μετρώντας απώλειες και κέρδη. Άντεξαν όπως το παιδί εκείνο που δεν το έβαλε ποτέ κάτω στις κοροϊδίες των συμμαθητών του.
Γιατί άραγε να μας ενδιαφέρουν, εντέλει, αυτές οι προσωπικές ιστορίες; Γιατί να μας ενδιαφέρουν αυτές οι μικρές ιστορίες του παιδιού που έμαθε να βλέπει τους γονείς του στις γιορτές και στις σχόλες, επιστρέφοντας από τις μεγάλες πόλεις, του κοριτσιού που βρέθηκε υπηρέτρια σε συγγενείς, της γυναίκας που κουβαλούσε νεκρό το παιδί της χωρίς να μπορεί να το πει στον άντρα της, η δυσκολία ενός βλαχόφωνου παιδιού στο σχολείο και στις κοροϊδίες των συμμαθητών του; Γιατί, όπως γίνεται στην αληθινή λογοτεχνία, οι ιστορίες του συνομιλούν με το βαθύτερο έσω χιλιάδων ανθρώπων, καταφέρνουν να επεξεργαστούν μνήμες, βιώματα και διηγήσεις, δίνοντας τους πλέον μια δεύτερη ζωή. Γιατί μπορούν ακριβώς μέσα από την τέχνη να ξεφύγουν από το ατομικό και να αγγίξουν το συλλογικό, να γίνουν όχημα για να εκφραστεί ο άλλος. Και έτσι η τέχνη λειτουργεί παρηγορητικά αλλά και παράλληλα απελευθερωτικά, σου επιτρέπει να πενθήσεις αλλά και να προχωρήσεις.
Επιστρέφω στις μυλόπετρες: Σκέφτομαι τους ήρωες του Αζέλη, τα όσα βίωσαν, τις δύσκολες εμπειρίες. Και ξαναγυρνώ σε μια σκέψη που με απασχολεί πολλά χρόνια τώρα. Πως αυτοί οι άνθρωποι, που πέρασαν του λιναριού τα πάθη, οι άνθρωποι που μας γέννησαν, που κράτησαν ως το μεγαλύτερο επίτευγμα την επιβίωσή τους, που έζησαν πολλές φορές τον φόβο και τον αποκλεισμό, υπερασπιζόμενοι μια σιωπηλή μα τόσο εύγλωττη αξιοπρέπεια, αυτοί οι άνθρωποι που υπήρξαν νικητές και ηττημένοι μαζί, δεν θέλησαν μέσα από τις δικές τους στερήσεις και βάσανα να μας διδάξουν τον θυμό, αλλά μας έδειξαν τη δοτικότητα και την έγνοια για τους άλλους.
(* )Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης είναι ιστορικός (ΕΚΠΑ – ΑΣΚΙ)
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)